به مناسبت روز اسناد ملی: اولین سازمان مردم نهاد ایران و تجربه توان‌افزایی
هم‌زی: ۱۹ اردیبهشت، زادروز شیخ کلینی، به نام روز اسناد ملی نام‌گذاری شده است. اسناد ملی و میراث مکتوب مجموعه‌ای از اندیشه‌ها، ارزش‌ها، فرهنگ و تغییر و تحولات ملت‌ها هستند که بخش بزرگی از گذشته را بازگو می‌کنند. هر یک از آثار مکتوب، سند اندیشه و خط‌مشی و سیر تحولات گذشتگان در بستر شرایط اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن کشور است که به آیندگان واگذار می‌شود و پشتوانه اصالت تاریخ و بالندگی ملی است.
در سطح جهانی نیز روزی مربوط به اسناد مکتوب و آرشیو وجود دارد که نشان از اهمیت این نوع از میراث دارد.
با رجوع به مجموعه اسناد ملی ایران که عمر آن به دوران هخامنشیان می‌رسد، می‌توانیم اثری از اولین سازمان مردم نهاد در تاریخ ایران یافت. البته مشخص است که مساجد، تکایا، هیئت‌های مذهبی و قهوه‌خانه‌ها را می‌توان نهادهایی غیردولتی سنتی قدیمی قلمداد کرد که در مواردی به مانند سمن‌های امروزی، نقش واسط بین جامعه و حاکمیت را نیز ایفا کرده‌اند و در راستای بهبود معیشت گروهی از افراد جامعه نیز کوشیده‌اند با این حال، اولین نهاد غیرانتفاعی به سبک و سیاق امروزی را می‌توان در تبریز ۱۳ هجری شمسی جست. در دوران مشروطه، خیریه‌های بسیاری با الگوبرداری از آنچه در جوامع توسعه‌یافته دیده می‌شد، شکل گرفت. در دوران یازده ماهه محاصره تبریز به دستور محمدعلی شاه، اجتماعات و گروه‌های مردمی مختلفی شکل گرفت تا به مردمی که در مضیقه قرار گرفته بودند کمک کنند. با این حال، اولین مجموعه‌ای که به شکل رسمی به عنوان یک سازمان غیردولتی ثبت شد، مؤسسه خیریه تبریز بود.
مؤسسه خیریه تبریز در ۲۱ محرم سال ۱۳۳۵ هجری قمری (مصادف با ۲۵ آبان ماه سال ۱۲۹۵ هجری شمسی) توسط ۱۵ نفر متشکل از اشخاص خوش‌نام و خیّر شهر تبریز تأسیس شده که در اسناد و مدارک باقیمانده از آن زمان در موسسه و آرشیو (گنجینه اسناد ملی) از این اشخاص به عنوان اعضای مؤسس نام برده شده است. این خیریه به مرور گسترشی چشم‌گیر داشت و بسیاری از خیرین منطقه آذربایجان به آن اضافه شدند.
مرحوم آیت‌الله شهیدی که یکی از روحانیون به نام عصر خود در آذربایجان بود، در هنگام تأسیس این خیریه در جهت مراقبت از کودکان بی‌سرپرست، مراقبت از سالمندان نیازمند، پرداخت هزینه درمان بیماران نیازمند و… کمک بسزایی کرد. استفتاء ایشان در زمان تأسیس و ثبت قانونی این خیریه در وزارت معارف و اوقاف وقت، کمک شایگانی کرد تا هم حکومت و هم مردم بهتر پذیرای نهادی باشند که تا پیش از این نظیرش را ندیده بودند.
این مؤسسه بعد از تأسیس فعالیت‌های مفید زیادی داشت که سبب شد اوضاع شهر تبریز بسیار بهبود پیدا کند و نیازمندان در هر شرایط بدون کمک باقی نمانند. ۲۰ سال بعد از رسمی شدن این مؤسسه به قدری مدیریت این کار به خوبی پیش رفت که انجمن بررسی بچه‌های بی‌سرپرست با استقلال مالی به صورت جداگانه راه‌اندازی شد.
خیریه تبریز البته تنها وظیفه ارسال کمک مالی و غذا و پوشاک برای مستضعفان را برای خود قائل نبود و پروژه‌ای موفق در حوزه توان‌افزایی نیز پیش برد. سال ۱۳۱۷، خیریه تبریز در طرحی با همکاری بلدیه و شهربانی شروع به جمع‌آوری متکدیان و گدایان تبریز کرد و آن‌ها در محل‌هایی مشخص اسکان داد و ابتدا مایحتاج اولیه آن‌ها تأمین کرد، سپس آن‌ها را آموزش فنی و حرفه‌ای داد و در نهایت با پرداخت سرمایه‌ای که اغلب به صورت قرض‌الحسنه بوده است، به جامعه بازگرداند.
مدیران وقت مؤسسه با تأمین سرپناه و خورد و خوراک و ملبوس و آموزش حرفه و فن برای گدایان جمع آوری شده به حکایت اسناد و مدارک موجود، خدمات شایان توجهی را در حوزه کارآفرینی و اشتغال‌زایی انجام داده‌اند. آن‌ها با احداث ساختمان‌هایی در خصوص آموزش حرفه‌وفن که قسمت‌های مختلف آن شامل محل اسکان شبانه‌روزی و سالن‌های غذاخوری و کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزش حرفه‌وفن بوده است و هم زمان با احداث و تشکیل محل آموزش حرفه‌وفن برای بانوان خانه‌دار و زنان آسیب‌پذیر جامعه در بازتوانی خانواده‌ها گام‌های مؤثری برداشته‌اند. مدارس پسرانه و دخترانه که به نام‌های آزرم، ایرانشهر، هما و کاوه حکایت از این داشته که متولیان امر در آموزش‌وپرورش فرزندان این مرز و بوم نیز سهم عمده‌ای را داشته‌اند؛ به طوری که در سال ۱۳۲۵ هجری شمسی کلیه متکدیان تبریز با اسکان در محلی خاص و آموزش حرفه و تأمین سرمایه به جامعه بازگردانده شده‌اند.
آموزش‌ها ۶ ماه لغایت ۲ سال بسته به نوع حرفه‌وفن به طول انجامیده و بعد از اتمام دوره‌های علمی و عملی مؤسسه جهت شروع به کار مددجو مبلغی به عنوان قرض‌الحسنه و تحت شرایط ویژه جهت خرید کارگاه، مغازه و تجهیزات و لوازم کار و به شرط شراکت در سود حاصله به نسبت ۵۰ درصد در اختیار مددجویان قرار می‌داده که پس از تأمین سرمایه پرداختی مؤسسه توسط وام‌گیرنده کلیه سرمایه به وام گیرنده تعلق می‌گرفته است به طوری که وقتی وام تخصیصی از محل سود ۵۰ درصدی مؤسسه بازپرداخت می‌شد سهم مؤسسه کلاً به مددجو انتقال و اختصاص می‌یافت.
گفتنی است هماهنگ با انجام اقدامات فوق الاشعار مؤسسه با احداث قنات‌های جدید و تعمیر و لایروبی قنات‌های قدیمی که از سال ۱۳۲۶ هجری شمسی شروع شده، اقدامات قابل توجهی در تأمین آب خانوارها و کشاورزان انجام کرده است. در سال ۱۳۲۷ با احداث پاساژ و تعدادی مغازه و مسافرخانه و کارگاه‌های قالی‌بافی، جوراب‌بافی، حوله‌بافی و کبریت‌سازی به صورت دستی موجبات اشتغال را برای اقشار نیازمند و آسیب‌پذیر جامعه فراهم کرده و از محل اجاره‌بهای مأخوذه مستحدثات جدیدی را بنا کرده است.
سال ۱۳۹۵ در تبریز جشنی به مناسبت صد سالگی اولین نهاد غیردولتی مدرن ایران گرفته شد.