کنشگران محلی چگونه تهدید کرونا را به فرصت تبدیل کردند؟ تجربه همیاری در تنگنای کرونا
گزارشگر: ترانه بنی‌یعقوب
کرونا اگر با خودش کلی مصیبت و درد و رنج به ارمغان آورد برای تسهیلگران اجتماعی در سه استان خوزستان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی اما دستاوردهای مثبتی هم داشت. کنشگران فعال در این سه استان توانستند در فضای مجازی تسهیلگری در حوزه معیشت پایدار را با هم تمرین کنند و به تبادل نظر با یکدیگر بپردازند.
آن‌طور که کلثوم بزی، تسهیلگر و مشاور منطقه‌ای از زاهدان می‌گوید: «در فرایندی که اتفاق افتاد کلی کار یاد گرفتیم. با شروع کرونا نمی‌توانستیم از زاهدان جابه‌جا شویم اما در روستاها تسهیلگرانی پیدا کردیم و همه کسانی که در سطوح مختلف کار کرده بودیم در کارگاه تسهیلگران معیشت پایدار شرکت کردند و به سطحی رسیدیم و با مدل جدیدی از همدلی و مشارکت آشنا شدیم. ما الان مناطقی را درسیستان و بلوچستان داریم که باید ۱۸ کیلومتر خاکی بروی تا به منطقه برسی و راه جاده‌ای ندارند. این واقعاً برای تسهیلگر سخت است. به همین دلیل این کارگاه‌های مجازی برایمان جالب بود. شناسایی و تربیت افراد بومی که آن کوه و دشت و فرهنگ مردم منطقه برایشان شناخته شده است. آنها الان آموزش‌هایی دیده‌اند و می‌دانند چطور پروژه‌هایی را پیش ببرند که قبلاً متخصصان باید انجام می‌دادند.»
اما تسهیلگری اجتماعی چیست و چه کمکی به حل مشکلات معیشتی و توسعه کسب و کارهای محلی می‌کند؟ تسهیلگری اجتماعی توان افزایی افراد است تا در مسیر پیش‌رو در اجتماع محلی با مشارکت خودشان، طرح مسأله و شناسایی و مشکلات تسهیلگری را یاد بگیرند و بعد در مرحله بعد به سمت کسب و کارهای محلی بروند و اگر کسب و کاری دارند اما نتوانسته‌اند توسعه‌اش بدهند، راه‌های توسعه آن را بیاموزند. واژه تسهیلگری پردامنه است اما دوره‌ای که این سه گروه در سه استان گذراندند، بر حوزه کسب و کار متمرکز بود تا گروه‌های کسب و کار محلی و خانگی توسعه پیدا کنند.
ندا شمس، مدیرعامل بنیاد کارآفرینی زنان و جوانان در این‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: «یادگیری مشارکتی تسهیلگران معیشت پایدار هدف اصلی این طرح بوده. این روزها پروژه‌های زیادی تحت عنوان طرح‌های خیرخواهانه و کارآفرینی درمناطق مختلف کشور اجرا می‌شود و منابع مادی و معنوی زیادی هم صرف آنها می‌شود ولی با گذشت زمان یا موازی‌کاری‌ها بیشتر می‌شود یا طرح‌ها بی‌نتیجه می‌ماند. ما نتیجه گرفتیم جامعه محلی با مشارکت در این طرح‌ها اثرات پایدار آنها را بیشتر می‌کند. ما فکر کردیم در فعالیت‌های اجتماعی فعال کردن ظرفیت‌های بومی واقعاً مهم است. برای همین گروه‌های محلی را شناسایی کردیم تا قابلیت‌های خودشان را محک بزنند. دوره کرونا این نیاز را بیشتر کرد؛ اینکه خیلی از انجمن‌ها دیگر قادر نبودند به جوامع محلی بروند و اگر تسهیلگران محلی فعال نمی‌شدند تعدادی از پروژه‌ها متوقف می‌شد. برای همین ما پروژه آموزش محلی را تعریف کردیم.»
این طرح در فضای مجازی شکل گرفت و فراخوانش ارسال و تیمی در دفتر مرکزی تشکیل شد. در نهایت ۷۰ نفر انتخاب شدند تا در زمینه تسهیلگری و معیشت پایدار دوره‌ای طولانی مدت ببینند و گام به گام با شرایط ذینفعان جلو بروند.۷۰ درصد شرکت‌کنندگان این دوره زنان بودند. طرحی که براساس آن پیش‌بینی می‌شود تا ۵ سال آینده این سه استان از نظر تسهیلگری کسب و کار رشد کنند. شاخص‌هایی برای انتخاب گروه هدف در نظر گرفته شد و کسانی که در جامعه محلی سابقه فعالیت دارند یا عضو یک انجمن غیر‌دولتی هستند یا تجربه کار محلی در اقلیم دارند در اولویت قرار گرفتند و بعد از مصاحبه‌های کیفی شرکت کننده‌ها انتخاب شدند.
این طرح در فضای مجازی شکل گرفت و فراخوانش ارسال و تیمی در دفتر مرکزی تشکیل شد. در نهایت ۷۰ نفر انتخاب شدند تا در زمینه تسهیلگری و معیشت پایدار دوره‌ای طولانی مدت ببینند و گام به گام با شرایط ذینفعان جلو بروند.۷۰ درصد شرکت‌کنندگان این دوره زنان بودند. طرحی که براساس آن پیش‌بینی می‌شود تا ۵ سال آینده این سه استان از نظر تسهیلگری کسب و کار رشد کنند. شاخص‌هایی برای انتخاب گروه هدف در نظر گرفته شد و کسانی که در جامعه محلی سابقه فعالیت دارند یا عضو یک انجمن غیر‌دولتی هستند یا تجربه کار محلی در اقلیم دارند در اولویت قرار گرفتند و بعد از مصاحبه‌های کیفی شرکت کننده‌ها انتخاب شدند.
تعدادی از شرکت‌کنندگان این طرح مشارکتی بودن و اجتماع محور بودن آن را نقطه قوت طرح می‌دانند. آنها معتقدند طرح‌های آموزشی معمولاً سلسله مراتبی هستند اما این طرح و شکلش سلسله مراتب را شکست و همدلی ایجاد کرد و شاید اگر دوره کرونا نبود هیچ‌وقت چنین اتفاقی نمی‌افتاد و اینکه سه گروه مختلف از سه استان که در حالت عادی خیلی تعامل مستمری در کسب و کارهای محلی نداشتند در حال حاضر در یک تعامل ۲۴ساعته باهم کار می‌کنند و در گروه‌های مختلف پویا هستند و همه علاقه دارند تجربیات‌شان را از فضای مجازی به فضای واقعی بیاورند.
لیلا محیط، تسهیلگر بومی از خرمشهر و آبادان درباره همین تجربه‌های عملی می‌گوید: «طرح توسعه جامعه محلی یک سال و نیم است شروع شده. در جامعه محلی ما واقعاً حضور تسهیلگر بومی که شناخت به فرهنگ منطقه داشته باشد، احساس می‌شد. تسهیلگری کسب و کار یک کار کاملاً تخصصی است و اگر قرار است در جامعه محلی فعالیت کنیم نیاز به مهارت‌های لازم و شناخت عرف مردم منطقه و محله خودمان داریم. این آموزش‌ها نگاه ما را تغییر داد؛ اینکه با توجه به خرده فرهنگ هر منطقه زنان محدودیت‌های خاصی دارند و مجبوریم برای هر گروه برنامه‌ریزی خاص متناسب با همین محدودیت‌ها را داشته باشیم. در دوره کرونا خانم‌ها را دور هم جمع کردیم چون اغلب کاری را که انجام می‌دادند جمعی بود و دیگر به خاطر کرونا امکان ادامه‌اش نبود. ما با توجه به آماری که از بهداشت محله گرفتیم فهمیدیم آمار کرونا در برخی از مناطق بالاست. بنابراین تصمیم گرفتیم برخی کسب و کارها را تغییر دهیم مثلاً کارگاه شیرینی پزی به کارگاه تولیدی ماسک تغییر یافت و این کار با مشارکت خود خانم‌ها انجام شد. ماسک‌ها هم توسط خیران خریداری و در منطقه پخش شد. یعنی هم اشتغال‌زایی انجام شد هم کار فرهنگی و با توزیع ماسک کرونا هم در منطقه کنترل شد.»
البته خانم‌ها از محدویت‌هایی که بویژه درزمینه اینترنت هم داشتند، می‌گویند؛ اینکه گاهی قطعی اینترنت آنها را از شرکت در این دوره‌ها محروم می‌کرد. اما برگزاری آنلاین کلاس‌ها کلی هم حسن داشت مثل اینکه در زمان صرفه‌جویی می‌شد. تمرکززدایی در حوزه تسهیلگری هم اتفاق افتاد. به هر حال در این مدت آنها افت و خیزهای زیادی داشتند. اما شرایط دوره‌های مجازی اجازه داد تا خیلی‌ها در این دوره‌ها شرکت کنند و گاهی راه‌های جذابی برای استفاده از اینترنت بیابند. مثلاً در جاده می‌ایستادند تا از اینترنت استفاده کنند یا یکجا که اینترنت وصل بود جمع می‌شدند و اگر کسی هم محروم می‌ماند فایل‌های پشتیبان را به او می‌رساندند.
ناصر نوربخش، تسهیلگر از خراسان جنوبی هم از دستاوردهای این دوره می‌گوید: «تربیت کنشگران کسب و کار از دستاوردهای این دوره بود؛ اینکه افرادی به عنوان تسهیلگر کسب و کار یا فعال اجتماعی بهتر بتوانند این کار را انجام دهند؛ این یکی از خواسته‌های این دوره است. ما تسهیلگرانی داریم که دانش تخصصی در حوزه کسب و کار به دست آورده‌اند. اگر در جوامع محلی و استان‌ها پروژه‌هایی تعریف شود تا مردم محلی این پروژه‌ها را دنبال کنند کار با کیفیت بهتری پیش می‌رود. این کار در حوزه کسب و کارهای خرد و در جامعه محلی پیش می‌رود و افراد این ظرفیت را پیدا می‌کنند تا کسب و کارهای محلی و خانگی خودشان را گسترش دهند.»
تسهیلگران محلی در سه استان سیستان و بلوچستان، خوزستان و خراسان جنوبی با کمک نهادهای محلی‌شان توانستند ارتباط مؤثری باهم ایجاد کنند. سه اقلیمی که شاید تا قبل از کرونا امکان آشنایی نزدیک با هم را هیچگاه پیدا نمی‌کردند. آنها در دوره شیوع کرونا محدودیت‌ها را تبدیل به فرصت کردند و یک مسیر جدید برای خودشان ایجاد کردند، مسیری که چشم‌اندازش ایجاد کسب و کارهای محلی مبتنی بر شناخت فرهنگ هر منطقه و تجربه‌آموزی از یکدیگر است.