زنان سوزن‌دوز: از حاشیه به مرکز
گزارشی از پایان‌نامه دکتری عطیه اشتری در دانشگاه ممفیس امریکا در مورد «خانه هدی» زاهدان
بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان روز سه‌شبه ۲۴ بهمن ۱۴۰۲ میزبان ششمین نشست از مجموعه نشست‌های توان‌افزایی جوامع محلی با عنوان «قوی‌تر در میدان» بود. در این نشست، دکتر عطیه اشتری، نتایج رساله دکتری‌اش در دانشگاه ایلینویز امریکا را با مخاطبین ایرانی در میان گذاشت. اشتری در رساله دکتری‌اش، خانه هدی زاهدان را به عنوان یکی از نمونه‌های مورد مطالعه برگزیده و موقعیت و توانمندی‌های زنان سوزن‌دوز این نهاد را بررسی کرده‌است. او به تازگی از این رساله در رشته‌ی برنامه‌ریزی شهری از دانشگاه ایلینویز امریکا دفاع کرد. وی همچنین در مقطع کارشناسی ارشد و کارشناسی، در رشته‌های مطالعات جنسیتی در توسعه بین‌المللی و مطالعات جهانی و همچنین معماری از دانشگاه ایلینویز و دانشگاه هنر تهران تحصیل کرده‌است. اشتری در حال حاضر به عنوان استادیار در دانشگاه ممفیس امریکا مشغول تدریس و پژوهش است.
وی در بخش نخست نشست با ارائه توضیحاتی در مورد چگونگی شکلگیری ایده‌ی اصلی این پژوهش، از افرادی که در جریان کار به او در این مسیر یاری رسانده‌بودند نام برد و تشکر کرد.
وی اشاره به موقعیت فرودست و رؤیت‌ناپذیر مشاغل غیررسمی به خصوص در حوزه زنان در ایران و منطقه و سطح بین‌المللی، به اهمیت فرآیندی که در خانه هدی زاهدان طی حدود دو دهه‌ی اخیر طی شده اشاره کرد. از نظر او، مسأله فقط فعالیت اقتصادی این زنان در قالب هنر سوزن‌دوزی نیست بلکه این زنان با گردهم‌آمدن و شکل دادن جمع‌هایی فعال، کم‌کم با تمرین جمعی، مطالبات خود را در حوزه‌های مختلف اجتماعی نظیر بیمه سوزن‌دوزان، بهداشت محله و مواردی نظیر آن شفاف‌تر کرده و برای تحقق آن‌ها تلاش می‌کنند. او نقطه شروع پژوهش خود را شناخت همین مسیری که به توانمندی هر چه بیشتر زنان هنرمند بلوچ فعال در خانه هدی دانست: اینکه چگونه فراتر از چهارچوب مفاهیم و نظریات آشنایی و نسبتاً تکراری چون ادبیات حوزه توانمندسازی، چگونگی طی شدن این فرآیند را با بررسی موردی خانه هدی زاهدان می‌توان شناخت. به این ترتیب سؤال مرکزی این پژوهش آن بود که نقش شبکه‌های همبستگی زنان به عنوان ابزاری برای فقرزدایی در حاشیه‌های شهری چیست؟
او برای یافتن پاسخ این پرسش، باید به پرسش‌های دیگری چون نسبت فعالیت‌های زنان در خانه هدی شیرآباد زاهدان با ادبیات جنبش جهانی اقتصاد اجتماعی همبستگی چه بوده؟ سیر تحول سوزن‌دوزی بلوچ در زمینه ایرانی آن چه بوده و چه نقدهایی به اقتصاد سوزن‌دوزی از منظر موقعیت زنان سوزن‌دوز و فشارهای وارد بر آنان چیست؟ چه ساختارهای اقتصادی و اجتماعی امکان تداوم حیات و فعالیت خانه هدی در این حدود دو دهه فعالیت را میسر کرد و چه عواملی باعث برخی ضعف‌ها و افت‌ها در طول دوران حیات این نهاد شد؟ همچنین چه عوامل اجتماعی و اقتصادی به عنوان تهدیدهای بالقوه، حیات این نهاد را به چالش می‌کشند؟
اشتری با اشاره به نقش ایفای نقش نسبتاً مفید خانه هدی در دوران شیوع بیماری کرونا، از این ایفای نقش به عنوان نمونه‌ای از توانمندشدن این زنان و تلاش برای کاهش آسیب‌های ناشی از موقعیت فرودستی آنان در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی یاد کرد. این مسأله به ویژه با در نظر گرفتن موقعیت خاص محله شیرآباد زاهدان به عنوان حاشیه‌ی شهری مانند زاهدان که خود در حاشیه فرآیندهای توسعه و انتهای صف بهره‌مندی‌ها در طول بیش از نیم‌قرن اخیر قرار داشته، از اهمیتی دو چندان برخوردار می‌شود.
وی با اشاره به طیف نسبتاً گسترده فعالیت‌های صورت گرفته خانه هدی در حدود دو دهه‌ی اخیر که از راه‌اندازی کسب و کار زنانه مبتنی بر هنر سوزن‌دوزی تا آموزش مهارت‌های حرفه‌ای به فرزندان زنان هنرمند سوزن‌دوز را شامل می‌شد، خانه هدی را به عنوان نمونه‌ای نسبتاً موفق در این حوزه تلقی کرد که نیازمند بررسی ساز و کارهای دستیابی به این اثربخشی و همچنین نقد برخی نقاط ضعف در عملکرد این نهاد بود.
وی در ادامه با اشاره به ویژگی‌های خاص محله شیرآباد، فرآیند و داستان شکلگیری خانه هدی زاهدان از سال ۱۳۸۷ روایت کرد. اشتری به این نکته هم اشاره کرد که حتی پیش از شکلگیری خانه هدی شیرآباد، در همین محله در سال‌های پیش از شکلگیری خانه هدی هم مجموعه‌های داوطلبانه دیگری با هدف توانمندسازی تجربه فعالیت در این محله را داشته‌اند.
وی در گام بعدی با اشاره به نقاط عطف حیات اقتصادی سوزن‌دوزی در ایران، به صورتی گذرا به ویژگی‌های خاص سوزن‌دوزی ایرانی در منطقه سیستان و بلوچستان در مقایسه با سوزن‌دوزی‌های مناطق پاکستان و افغانستان اشاره کرد. از نظر او، پس از طی شدن این فرآیند، سوزن‌دوزی از قالب یک کالای هنری بومی دارای کاربرد روزمره در زندگی ساکنین این منطقه، به صورت یک کالای تزیینی تجاری می‌شود. یکی از اهمیت‌های این تغییر آن است که سوزن‌دوزی حالا نه یک شیء هنری برخاسته از زمینه بومی که یک کالای تجاری متأثر از سلیقه‌ی بازار است. این تأثیرپذیری از بازار به مرور در فرم و رنگ و کاربرد این شیء دیده می‌شود.
همچنین او با اتکا به داده‌های برآمده از متونی چون سفرنامه‌ها و آثاری چون «حکایت بلوچ» نوشته محمود زند مقدم، از استفاده‌ی سوزن‌دوزان از مواد و پارچه‌ها و نخ‌های بومی خبر می‌دهد در حالی که این هنر هم تحت تأثیر شرایط بازار، به استفاده از مواد خارجی و غیربومی دچار شده‌است. همچنین تغییرات جدی در فرم انجام سوزن‌دوزی در قالب جمع‌های زنانه به سوزن‌دوزی فردی و در منزل به صورت انفرادی و در اوقات فراغت بین کارهای منزل به عنوان برخی دیگر از این تغییرات اشاره کرد.
تجاری شدن سوزن‌دوزی، همچنین به سیطره‌ی برخی از نهادهای ناپایدار و استثمارگر در حوزه سوزن‌دوزی انجامیده‌است. یکی از عوامل تشدیدکننده‌ی این موقعیت استثماری در سوزن‌دوزی، عدم وجود داده‌های دقیق حتی در ابتدایی‌ترین موارد نظیر تعداد سوزن‌دوزان شاغل در ایران و استان سیستان و بلوچستان است. وی سپس به نمونه‌های از آمارهای ناهمخوان و متفاوت از یکدیگر به نقل از رسانه‌های رسمی اشاره کرد.
اشتری به مواردی چون ساعت کاری زیاد و در اوقات نامناسب با نور کم در ساعات شب (به دلیل تداخل با وظایف روزانه زنانه) که باعث مشکلات جسمانی شدید برای زنان هنرمند سوزن‌دوز می‌شود و از خلال مصاحبه‌های صورت گرفته با این زنان هنرمند، در سنین بالاتر، به دردهای مزمن در کمر، زانو و مشکلات بینایی آنان منجر شده‌است. این شرایط استثمارگونه و ظالمانه که با نادیده گرفتن حقوق اولیه آنان به عنوان نیروی کار رسمی و در قالب مشاغل خانگی و بدون فراهم کردن امکانات مورد نیاز برای آنان صورت می‌گیرد، به آسیب‌های بدنی آنان منجر می‌شود. همچنین مواردی چون عدم پوشش بیمه‌ای برای آنان و حتی عدم بهره‌مندی برخی از این زنان هنرمند از شناسنامه ایرانی، عدم آگاهی مصرف‌کنندگان و مخاطبین این هنر از تفاوت میان سوزن‌دوزی ماشینی و هنر سوزن‌دوزی و خرید سوزن‌دوزی‌های کم‌کیفیت ماشینی به جای سوزن‌دوزی‌های هنرمندانه دست‌دوز هم به این موقعیت حاشیه‌ای زنان هنرمند سوزن‌دوز دامن زده‌است.
از نظر اشتری، خانه هدی تلاش کرده‌است تا حدی این شرایط استثماری و ظالمانه را بهبود ببخشد گرچه بسیاری از این فشارها و محدودیت‌ها همچنان برای زنان سوزن‌دوز همکار این مجموعه نیز برقرار است. برخی اقدامات نظیر مشارکت دادن این زنان در فروش محصولات، تشکیل صندوق‌های جمعی، فروش محصولات به صورت عمده و نه تکفروشی، تلاش در جهت توانمدسازی آنان در حوزه‌هایی چون امور مالی و حسابداری و بازاریابی و مشارکت و همکاری با چندین برند و مجموعه مختلف و نه همکیار انحصاری و وابستگی به یک مجموعه از جمله این اقدامات بوده است. به تعبیر دیگر، هدف اصلی خانه هدی، سوددهی این مجموعه برای زنان به هر قیمتی نبوده و تلاش شده تا موارد انسانی، اخلاقی و اجتماعی نیز در این مسیر مورد توجه جدی قرار گیرد.
در پایان این نشست، حاضرین به بحث و گفتگو در مورد نتایج این پژوهش پرداختند و اشتری به پرسش‌های مختلف حاضرین در نشست پاسخ داد.
در ادامه می‌توانید ویدئو ارائه دکتر اشتری را ببینید.